ارتباط میان فقر اقتصادی و فقر آموزشی یک ارتباط دو سویه است. بدین معنا که اقشار کم درآمد جامعه به دلیل مشکلات اقتصادی متعدد و عدم توانایی در فراهم کردن حداقل امکانات یک زندگی عادی، تمایل چندانی به صرف هزینه برای آموزشی فرزندان خود ندارند. از سوی دیگر فقر آموزشی به معنای تحصیلات پایین یا بی‌کیفیت و همچنین اجبار به ترک تحصیل، بر توانایی فرزندان خانواده‌های کم برخوردار برای کسب مهارت و حضور موثر در اجتماع تاثیرات منفی گذاشته و خود مجددا باعث کسب درآمد پایین و ادامه داشتن زنجیره فقر در این خانواده‌هاست. به عبارت دیگر فقر اقتصادی در اجتماع هم یکی از دلایل و هم یکی از نتایج فقر آموزشی در یک کشور است.
در این مقاله سعی داریم به‌طور ویژه فقر آموزشی در یک جامعه و پیامدهای آن را برشمریم و بعد از آشنایی با انواع فقر آموزشی به برخی از راهکارهای عبور از فقر آموزشی بپردازیم.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
- فقر آموزشی چیست ؟
- چگونگی ایجاد فقر آموزشی و پیامدهای اجتماعی آن
- انواع فقر آموزشی
- راهکارهای عبور از فقر آموزشی
فقر آموزشی چیست ؟
اهمیت نقش سرمایه انسانی در روند توسعه کشورها بر هیچ کسی پوشیده نیست اما همچنان کشورهای زیادی با معضل فقر آموزشی و مهارتی در سرمایه‌های انسانی خود مواجه هستند. در اکثر کشورها گسترش مدارس و در نتیجه آن افزایش تعداد دانش‌آموزان را ملاکی برای مقابله با فقر آموزشی می‌دانند اما نتیجه تحقیقات نتیجه دیگری را نشان می‌دهد. در بسیاری از کشورها، توجه به رشد کمی دانش‌آموزان و میانگین سطح سواد جامعه، کیفیت آموزش و پرورش کنجکاوی و خلاقیت دانش آموزان را تحت تاثیر قرار داده است. به عبارت دیگر فقر آموزشی علاوه بر مفهوم آشکار آن که محرومیت قشر کم برخوردار جامعه از امکانات آموزشی است جنبه پنهان و مهمتر دیگری نیز دارد که آن پرورش ذهن و استدلال، توانایی تحلیل و تفکر نوین، بروز خلاقیت و نوآوری و ایجاد انگیزه و علاقه در دانش‌آموزان است که متاسفانه در اکثر کشورها نادیده گرفته می‌شود و این موضوع حرکت در مسیر توسعه را برای کشورها دشوار می‌سازد.
چگونگی ایجاد فقر آموزشی و پیامدهای اجتماعی آن
فقر آموزشی بی‌صداترین و گاها کم اهمیت‌ترین نوع فقر است. تحقیقات انجام شده در این موضوع نشان می‌دهد با کاهش حمایت‌های دولتی و امکان تحصیل با کیفیت همگانی، گسست آموزشی و در نتیجه آن گسست اجتماعی و چندطبقاتی شدن در اجتماع رخ خواهد داد. چرا که کاهش حمایت‌های دولتی، کیفیت آموزش و حتی تربیت و پرورش را در مدارس دولتی تحت تاثیر قرار داده و طیفی از افراد جامعه را به فکر ایجاد یک ساختار آموزشی مجزا از بدنه جامعه وامی‌دارد تا کیفیت آموزش و تربیت صحیح فزرندانشان را تضمین نماید. در این میان افراد کم بضاعت به ناچار می‌بایست ترک تحصیل یا تحصیل در مدارس بی‌کیفیت دولتی را برگزینند و در سوی دیگر فرزندان قشر مرفه در مدارس غیردولتی با هزینه‌های بالا و کیفیت آموزشی مطلوب مشغول به تحصیل می‌شوند. این دوگانگی به سایر عوامل گسست اجتماعی چون سطح درآمد خانوارها، نوع اعتقادات مذهبی و … افزوده می‌شود و فاصله طبقاتی را دوچندان می‌سازد. علاوه بر این کیفیت پایین آموزش و پرورش در مدارس دولتی، فقر یادگیری را نیز برای فرزندان قشر کم برخوردار جامعه به‌دنبال دارد. این روند باعث ایجاد تناقص میان آمارها و نتایج حاصل از افزایش سطح سواد در جامعه خواهد شد. به‌گونه‌ای که آمارهای میانگین تحصیلات و سواد آموزشی را در جامعه رو به افزایش نشان می‌دهد اما این روند صعودی نتیجه مطلوبی در کاهش فقر یا روند توسعه کشور ندارد. قبل از پرداختن به راهکارهای مقابله با این معضل اجتماعی بهتر است بیشتر در مورد فقر آموزشی و انواع آن صحبت کنیم.
انواع فقر آموزشی
همان‌طور که پیش‌تر نیز توصیح داده شده، فقر آموزشی ابعاد مختلفی را می‌تواند در بر بگیرد. در این بخش از مقاله سعی داریم 4 جنبه کلیدی فقر آموزشی را بیان کنیم:
- محرومیت از شوق یادگیری
با گسترده شدن شبکه‌های ارتباطی و اینترنت در اکثر کشورها، امکان دسترسی به منابع آموزشی نسبت به قبل راحت‌تر شده است. اما همین اطلاعات وسیع راحت به‌دست آمده می‌تواند بر شوق یادگیری و تمایل دانش‌اموزان به کشف‌های نوین تاثیر منفی داشته باشد و خود باعث ایجاد فقر آموزشی شود. ترزیق دانش و محفوظات به ذهن دانش‌آموزان بدون توجه به ایجاد کنجکاوی و شوق یادگیری در آنها، حتی اگر در لوکس‌ترین و پرهزینه‌ترین مدارس نیز انجام گیرد نتیجه‌ای جز فقر آموزشی ندارد.
- محرومیت از تنوع و خلاقیت آموزشی
ساختارهای آموزشی خشک، قوانین مدیریتی مدارس، شیوه استخدام و تدریس معلمان و محتواهای آموزشی را تحت چارچوب‌های خاص و غیر منعطف تعریف می‌کنند و موجب سرکوب خلاقیت در مدیران و معلمان برای انتقال مفاهیم درسی به دانش‌آموزان می‌شود. این دسته از ساختارهای آموزشی با دلیل یکنواختی و عدم تطابق با تغییرات و تحولات اجتماعی و جهانی جنبه دیگری از فقر آموزشی را توسعه می‌دهد و در نتیجه آن شوق یادگیری را در دانش‌آموزان نابود می‌کند.
- محرومیت از مهارت‌های غیرشناختی (Non-cognitive skills)
با توسعه دانش‌های متنوع و دسترسی راحت به منابع اطلاعاتی به واسطه اینترنت، توانایی‌های ذهنی در حفظ اطلاعات (چون پایتخت یا موقعیت جغرافیایی کشورهای و یا ضرب و تقسیم‌های ریاضی) اهمیت و تاثیر کمتری در بهره‌وری اقتصادی کشورها دارد. از طرف دیگر درهم تنیدگی مشاغل و ارتباطات زیاد، نیاز به توانایی‌هایی چون کار تیمی، تعامل با دیگران، خلاقیت، پرسش‌گری، تفکر نقادانه و … را بیش از پیش نشان می‌دهد. سیستم‌های آموزشی تهی از آموزش این گونه ار مهارت‌ها، بعد دیگری از فقر آموزشی را سبب خوهند شد.
- محرومیت از دانش دیجیتال
در عصر ارتباطات و اطلاعات که محصول رشد جهش‌وار اینترنت و شتاب بالا در تحولات علمی و تکنولوژیکی است، دسترسی به ابزارهای دیجیتال و همچنین شبکه‌های ارتباطی گسترده برای انتقال مفاهیم و دانش از اهمیت زیادی برخوردار است. عدم توجه به این مساله و همچنین عدم توانایی مدارس و مراکز آموزشی در ایجاد سواد رسانه‌ای در عصر دیجیتال ، جنبه دیگری از فقر آموزشی را به جامعه تحمیل می‌کند.
راهکارهای عبور از فقر آموزشی
تحقیقات زیادی در مورد راه‌حل‌های عبور از فقر آموزشی انجام شده است اما به دلیل تفاوت شرایط و قوانین در هر کشور ارائه تنها یک راهکار ثابت برای تمامی جوامع انسانی نمی‌تواند ما را پاسخ برساند. در اینجا سعی می‌کنیم تعدادی از بهترین راهکارهای عبور از فقر آموزشی را بیان کنیم. در بسیاری از جوامع به‌کارگیری ترکیبی از این راهکارها در کنار هم می‌تواند معضل فقر آموزشی را تا حدودی کنترل کند.
- اطلاعات را پنهان نکنیم و هر کس به‌نوبه خود سعی بر انتشار دانسته‌های خود داشته باشد.
- آموزش به طور کامل به دولت سپرده نشود. دولت‌های هیچگاه نمی‌توانند راهکارهای جامع با بهترین کارایی را ارئه دهند و لازم است بدنه جامعه به نوبه خود سعی در ایجاد ساختارهای آموزشی مطلوب داشته باشد.
- امکان رشد علمی و مهارتی معلمان مورد اهمیت واقع شود و برای سنجش این مورد سیستم‌های بازخورد برای معلمان در مراکز آموزشی پیاده‌سازی شود.
- امکان دسترسی راحت به امکانات و منابع آموزشی در سطح معقولی برای تمامی اقشار جامعه فراهم شود.
- اصلاح و متناسب‌سازی زیرساخت‌های آموزشی و اقتصادی کشور به دلیل افزایش فرصت‌های شغلی و بالابردن ظرفیت پذیرش نیروی کار در اجتماع و استفاده از پتانسیل‌های آنها در جهت افزایش رشد اقتصادی و توزیع درآمد در جامعه
موسسه ستارگان درخشان تمام توان و تمرکز خود را بر ایجاد ساختارهای آموزشی مناسب برای قشر کم برخوردار جامعه به کار بسته است تا سهمی در بهبود وضعیت تحصیل و مهارتی کودکان، نوجوانان و جوانان آنها داشته باشد و آینده روشنی را برای آنها رقم زند.